یاسوج چگونه شکل گرفت

پیمان زاده باقری – دانشجوی دکتری شهرسازی:

مقدمه: این نوشته کوتاه بخشی از مقاله نویسنده تحت عنوان ” بکارگیری رهیافت رشد هوشمند شهری در گسترش فضایی-کالبدی شهر یاسوج” می باشد که در همایش شهرسازی در کشور آلمان ارائه شد.
شهر ياسوج در سال 1343 با سيماي دولتي و براي حصول اهداف اوليه اجتماعي و سياسي توسط دولت بنيان گذاشته شده كه به عنوان فقدان طرح از پيش اندشيده فيزيكي در سال¬هاي بنيانگذاري داراي بالاترين سرانه از نظر كاربري¬هاي مسكوني، معابر و زمين¬هاي باير و خالي بوده و كم تراكم¬ترين شهر ايران بوده است.
نقشه شهر در سال 1345 داراي دو خيابان اصلي بوده است. يكي خيابان جنوبي- شمالي جمهوري اسلامي فعلي كه حد شمالي آن نبش 40 متري ارم و حد جنوبي آن جايگاه پمپ بنزين فعلي بوده است و در راستاي اين خيابان فرمانداري كل، واحدهاي مسكوني كاركنان فرمانداري كل، كافه شهرداري، پمپ بنزين، پارك شهر و يك درمانگاه احداث شده بود و خيابان اصلي ديگر كه شرقي- غربي بوده، كه شامل خيابان شهيد چمران فعلي است. در امتداد اين خيابان نيز يك دبستان و يك دبيرستان احداث شده بود و حاشيه شمالي آن براي احداث منازل مسكوني تفكيك شده بود.
در دوره 55- 1345، توسعه كالبدي شهر به طور پيوسته به سمت مناطق كوهپايه¬هاي شمال و غرب شهر معطوف بوده است. در جهات مذكور از آنجايي كه جنس و نوع زمين ساخت، داراي مقاومت كافي بوده و ايجاد ساختمان در آنها با مشكل خاصي مواجه نبوده و بتدريج با تسهيلاتي در عرضه زمين در سمت جنوب¬غربي بوجود آمده، محور توسعه در طول و اطراف جاده سي¬سخت گسترش يافته است، كه در اين دوره وسعت شهر به 60 هكتار مي¬رسد.
در دوره 65 – 1355 وسعت شهر به 860 هكتار ميرسد كه نسبت به وسعت شهر در دورة قبل(60 هكتار) با افزايش قابل ملاحظه¬اي روبرو مي¬شود. در اين دوره مسير كلي توسعه به سمت شمال و شمال¬غربي و غرب شهر بوده است. در طي اين دوره، گسترش كالبدي شهر در چند محور مجزا گسترش يافته است كه عبارتند از:
• گسترش كالبدي- فضايي شهر از مركز به سمت غرب و محور سي¬سخت:
• گسترش كالبدي- فضايي شهر از مركز به سمت جنوب و جنوب¬غربي: گسترش كالبدي- فضايي شهر در اين محور ناشي از ارزاني زمين و ضميمه شدن روستاهاي تلزالي، زيرتل و دولت¬آباد به شهر بوده است. عامل ارزاني زمين در محور ياد شده، باعث جذب مهاجران و خريد زمين در قطعات بزرگ(متوسط 350 متر مربع) گرديده است.
• گسترش كالبدي- فضايي شهر از مركز به سمت شرق: علت اصلي گسترش بافت كالبدي در اين محور ناشي از دو عامل بوده است: 1- احداث خانه¬هاي سازماني توسط دولت. 2- توزيع زمين در قطعات تفكيك شده توسط سازمان زمين شهري.
در اين دوره، شروع شكل¬گيري بافت¬هاي نوساز شهر كه عمدتاً بصورت شبكه شطرنجي هستند مي¬باشد كه اين بافت¬ها به علت نوساز بودن، همانند ساير شهرهاي كوچك ايران مي¬باشد كه قسمت عمده شهر در اين دوره بر اساس طرح¬ها و برنامه¬هاي دولتي احداث مي¬گردد كه محلات نوبنياد اكثراً به صورت خانه¬هاي سازماني در كنار شبكه شطرنجي خيابان¬ها شكل مي¬گيرد.
در دوره 75 – 1365 شهر یاسوج در سه محور به گسترش خود ادامه می¬دهد. محورهاي توسعه شهر عبارتند از:
محور اول: ادغام روستاهاي اطراف شهر در شهر: در اين دوره از آنجايي كه توسعه شهر به سمت غرب به دليل وجود اراضي باز و وسيع ادامه مي¬يابد، تعدادي از روستاها كه در اين محور در مسير توسعه شهر قرار دارند در شهر ادغام مي¬شوند و سبب توسعه سريع كالبدي شهري مي¬شوند كه اين روستاها شامل روستاهاي شرف¬آباد سفلي، شرف¬آباد عليا، شرف¬آباد وسطي و بلكو مي¬باشند كه همگي در مسير توسعه شهر به سمت غرب بوده¬اند.
محور دوم: در اين محور گسترش بافت كالبدي شهر به صورت منفصل و پراكنده در اطراف محور ياسوج- شيراز شكل گرفته است كه در ضلع جنوب شرقي قرار گرفته است. اين محور به علت دسترسي¬هاي مناسب، ارزاني زمين و وجود تعدادي از مراكز اداري و شهرك¬هاي صنعتي و مسكوني از نقاط جاذب جمعيت شده و در اطراف واحدهاي مسكوني به شكل تخته شطرنجي شكل گرفته است.
محور سوم: در اين محور در اطراف خيابان جديدالتأسيس كشاورز، منشعب از ميدان جهاد در شمال¬غرب ياسوج به سمت غرب مي¬باشد كه انتهاي اين خيابان به خارج از محدوده قانوني منتهي و به علت فاصله از مركز شهر و ارزاني زمين و وجود صنايع پراكنده از نقاط جاذب جمعيت مهاجر و روستايي بوده است.
محورهاي توسعه شهر ياسوج در دوره 85 – 1375 عمدتاً در جهت جنوب، جنوب غرب و غرب شهر ياسوج بوده است. بیشترین توسعه شهر در اين دهه در محور جاده اصفهان در جهت غرب در محله بنسنجان و در جهت جنوب¬غرب در محله¬هاي شرف¬آباد، شهرك امام حسين و همچنين شهرك جهاد انجام گرفته است. محله معصوم¬آباد در شرق شهر ياسوج شاهد گسترش زيادي در اين دهه بوده است كه عمدتاً پذيراي مهاجراني كه از نظر مادي در وضعيت خوبي قرار داشته¬اند، بوده است. در حاليكه عمدة مهاجراني كه از مناطق روستايي و از نظر مادي در وضعيت خوبي قرار نداشتند، عمدتاً در محله¬هاي شرف¬آباد و شهرك امام حسين ساكن شدند. در این دهه با ادغام شدن روستاهای نجف آباد و اکبر آباد در شهر، و گسترش شهر در جهت جاده شیراز، مساحت شهر به حدود 2519 هكتار رسید.
مهمترین عوامل مؤثر و تشدید کننده گسترش پراکنده شهر یاسوج
عواملی را که با توجه به یافته¬هاي این مقاله مهمترین عوامل تأثیرگذار بر رشد و گسترش پراکنده شهر یاسوج در دوران پس از سال 1342 تا زمان حاضر بوده یا آن را تشدید کرده¬اند، می¬توان به صورت زیر دسته¬بندي نمود:
• عملکردهاي جدید محول شده به شهر یاسوج در سال¬های گذشته به عنوان مرکز استان کهگیلویه و بوبراحمد
• توسعه و تحولات فن¬آوري شامل ورود اتومبیل، تکنیک¬هاي جدید ساخت و ساز، تولید انبوه و …
• تغییرات عمیق نظام اقتصادي و تحولات فرهنگی اجتماعی دوران معاصر و نمودهاي کالبدي آنها در شهر
• ضعف در تهیه و اجراي طرح¬ها و برنامه¬هاي شهري و ضعف در قوانین مربوط به زمین (ثبت، مدیریت، مالکیت و تعیین قیمت)
• نزدیک بودن روستاهاي حاشیه¬اي به شهر اصلی در اثر ویژگی¬هاي جغرافیایی و اقلیمی منطقه و الحاق آنها به شهر در جریان رشد آن
مشکلات ناشی از رشد و گسترش پراکنده شهر یاسوج
با توجه به نکات ذکر شده درباره مشکلات ناشی از گسترش پراکنده شهر و شرایط ویژه شهر یاسوج، می¬توان عامل اصلی
مؤثر بر پیدایش مشکلات زیر را گسترش سریع و در عین حال پراکنده این شهر دانست:
• عرضه فراوان و مصرف بی¬رویه زمین و تضییع منابع طبیعی و اراضی کشاورزي و باغی حاشیه شهر، بدون استفاده کامل از منابع موجود در محدوده آن
• تشدید شرایط نامساعد اقلیمی شهر و اتلاف انرژي در ساختمان¬ها بر اثر استفاده از راه حل¬هاي نامناسب در طراحی و ساخت معماري ابنیه و شکل بافت و معابر شهر در بخش¬هاي تازه رشد یافته شهر
• تهدید سلامت شهرنشینان در اثر افزایش استفاده از وسایل نقلیه موتوري و ضعف امکان حرکت پیاده یا با دوچرخه براي دسترسی به مقاصد روزانه در بافت¬هاي جدید
• تضعیف روابط و پیوندهاي اجتماعی در اثر نزول کیفیت فضاهاي شهري موجود و یا عدم وجود آنها در بافت¬هاي جدید، و جدایی گزینی اجتماعی براساس سطح درآمد
• افزایش بیهوده هزینه¬هاي رفت و آمد، مسکن، مدیریت شهري و احداث و نگهداري خطوط انتقال و توزیع تأسیسات زیربنایی
راهبردهاي گسترش شهر یاسوج با دیدگاه رشد هوشمندانه شهر
با توجه به مسائل و مشکلات به وجود آمده براي شهر یاسوج بر اثر الگوي رشد پراکنده، راهبردهایی با دیدگاه رشد هوشمندانه شهر ارایه شده است. این راهبردها به نحوي تنظیم شده است که پاسخ¬گوي نیازهاي امروزي شهرنشینان و حفظ منابع طبیعی و ارزش¬هاي اجتماعی و فرهنگی آنان باشد.
1. حفظ بافت¬هاي روستایی ادغام شده در شهر و ساماندهی آنها به عنوان ریه¬هاي شهر
2. حفاظت از فضاهاي باز طبیعی، اراضی کشاورزي، باغ¬ها و نواحی حساس محیط زیست (از نظر حیات گیاهی یا جانوري) در داخل و حاشیه شهرها و جلوگیري از وارد شدن خدشه فیزیکی یا بصري به آنها
3. استفاده از روش¬هاي کاهش مصرف انرژي در شهر
4. گسترش پیوسته با بافت¬هاي موجود شهر در صورت نیاز به گسترش افقی آن
5. فراهم کردن زمینه¬هاي لازم براي همکاري جامعه محلی و سایر افراد ذینفع در تصمیم¬گیري براي توسعه
6. فراهم نمودن امکان استفاده آسان و ایمن شهروندان از انواع مختلف گزینه¬هاي حمل و نقل (حرکت پیاده، دوچرخه سواري و حمل و نقل عمومی) در سطوح مختلف فضایی شهر
7. برنامه¬ریزي براي تعیین کاربري مختلط در سطح شهر
8. توجه به مقیاس عملکرد در مکان¬یابی کاربري¬هاي مختلف شهري
9. تقویت نظام محله¬اي، تمایز محله¬هاي شهر از نظر نوع کاربري، تراکم جمعیتی و تراکم ساختمانی، هم زمان، برخورداري همگی از فضایی جذاب با حسی قوي از مکان
10. برنامه¬ریزي به منظور شکل¬گیري گونه¬هاي متنوعی از فرصت¬ها و گزینه¬هاي مسکن، از نظر سطوح ارزشی و گونه ساختمانی که به طرز مناسبی در سطح شهر و محله¬ها توزیع شده باشند.
11. استفاده از شیوه¬هاي به روزِ ثبت و مدیریت اطلاعات املاك و اراضی و تعیین تکلیف مالکیت اراضی بایر و موات شهري و بناهاي مخروبه یا متروك
12. تقسیم عادلانه درآمدهاي حاصل از اخذ مالیات و عوارض، بین نهادهاي اداره کننده و خدمات دهنده به شهر و تعیین مالیات و عوارض نواحی مختلف شهر براساس هزینه¬هاي صرف شده توسط نهادهاي عمومی در آنها
13. شناسایی فرصت¬هاي ایجاد مسکن و خدمات مورد نیاز یا فضاهاي شهري لازم در داخل بافت موجود شهر
نتیجه¬گیری
گسترش پراكنده مناطق شهري و آثار متعدد اقتصادي و زيست محيطي، صاحب نظران مسايل شهري را به كنكاش جهت يافتن راهبردهايي براي مقابله با اين امر وا داشت. در اين راستا، راه حل موردي و موضعي متعددي طي دهه¬هاي اخير ارايه گرديد تا اينكه در دهه¬ي آخر قرن بيستم رشد هوشمند به عنوان راهبردي جامع براي مقابله با گسترش پراكنده و كم تراكم مناطق پيراموني شهرها مطرح و در بسياري از كشورهاي توسعه يافته بكار گرفته شد.
راهبردهاي ارایه شده براي مواجهه با رشد پراکنده شهر یاسوج، براساس الگوهاي پایدار شهر یاسوج، تدوین شده است. به علاوه این راهبردها از راه حل¬هاي کشورهاي دیگر براي کاهش اثرات منفی رشد پراکنده و پیشگیري از ادامه آن بهره برده است. مهمترین تجربه استفاده شده، رشد هوشمندانه شهر است. این راهبردها بیشتر بر بافت موجود شهر و اصلاح ناپایداري¬ها و نابسامانی¬هاي موجود در آن تأکید دارند. ولی هم زمان به حفظ ارزش¬ها و منابع شهر و هدایت جریان رشد و توسعه آن به سوي محدوده فعلی نیز کمک می¬کنند. می¬توان از نتایج این پژوهش استنتاج نمود که چنانچه جامعه حرفه¬مندان شهرسازي، مدیران شهري و شهروندان با هدف حفظ ابعاد جامع کیفیت¬هاي محیط شهري به کنترل محیط زیست خود بپردازند باید با دیدگاهی جامع و همه سو نگر به مسئله رشد شهر توجه داشته باشند. بهره¬گیري از مبانی نظري، الگوها و مدل¬هاي توسعه و رشد شهر که تدوین شده در سایر نقاط جهان است می¬تواند به عاریت گرفته شود ولی بدیهی است که باید با شرایط محلی انطباق داده شود.