از «بنه» و «کلخونگ» چه می‌دانیم؟

«بنه»، نه تنها یادآور استفاده مادربزرگان از این دیار از محصولات طبیعی است بلکه امروز از پتانسیل‌های اقتصادی و ظرفیت‌های سرمایه‌گذاری است.

 با افزایش زندگی ماشینی و شهرنشینی، هر چند داروهای صنعتی افزایش یافته است ولی همگان دریافته‌اند که استفاده از داروهای سنتی و درمان‌های طب سنتی برای سلامتی انسان مشکل‌ ساز نخواهد بود و مضرات داروهای صنعتی را به همراه نخواهد داشت.

از این رو در چندسال اخیر با شناسایی بیشتر گونه‌ها و محصولات طبیعی هر منطقه، روی آوردن به داروهای صنعتی کمتر مورد استقبال قرار گرفته است و با دیدی کلی می‌توان یافت که استفاده از محصولات سنتی، اسانس و عصاره‌های گونه‌های طبیعی برای درمان برخی امراض در حال افزایش است.

شهرستان آبدانان به علت توپوگرافی منطقه زاگرس و برخورداری از موقعیت آب و هوایی مدیترانه‌ای و با پوشش گیاهی جنگل و مرتع مناسب با چهار ناحیه متناوب نیمه خشک، نیمه مرطوب معتدل، نیمه مرطوب سرد و اقلیم ارتفاعات یکی از منابع مهم اکولوژیکی طلای سبز ایران به شمار می رود. جوشانده‌ها و دم کرده‌های مادربزرگان آبدانانی مهری بر ادعای استفاده دیرینه از محصولات گیاهی سنتی در طبابت و جنبه‌های درمانی این محصولات در این دیار است و هواداران و مشتاقان زیادی به این مهم پی برده‌اند که استفاده از فرآورده‌های گیاهی سنتی جایگاهی با ارزش در زندگی مردمان این دیار دارد.

بنه یا پسته وحشی با نام محلی کُلنگ(coleng) و با دو نوع «نرمه» و «زبره، سفته یا کِلَه» در شهرستان آبدانان شناخته شده است که پسته وحشی یا همان بنه(زبره) با نام علمی Pistacia mutica و کلخونگ یا همان پسته وحشی از نوع نرمه با نام علمیPistacia khinjuk که کوچک تر از بنه زبره است در شهرستان آبدانان و در دیار کبیرکوه و دینارکوه به وفور یافت می‌شود.

بنه درختی است خودرو از تیره سماق، مجاور تیره پسته و به ارتفاع حدود 2 تا 7 متر وجود دارد. برگ‌های آن شانه‌ای دارای 5-2 جفت برگچه گرد و تخم مرغی شکل با حاشیه کم و بیش مژه دار، گل‌های آن کوچک و قرمز رنگ است.

شیرابه اوائورزینی به نام «سقز» از درخت بنه تراوش می‌شود که دارای رنگ سبز یا زرد خاکستری با بوی ملایم و مطبوع و تلخ مزه است که پس از سفت شدن، قهوه‌ای رنگ می شود.

کارشناس گیاهان دارویی و معطر گفت: در آبدانان به عنوان مدر، مقوی به صورت دود کرده در تقویت چشم و قابض مسکن به کار می‌رود و بعضی‌ها هم در پختن و دم کردن برنج از آن استفاده می کنند. برخی دیگر، از بنه در خمیر نان استفاده می‌کنند که در تنور، پس از برشته شدن نان، بو و عطر خاصی به آن می‌دهد و همه پسند است.

«زینب نصوری» در گفت‌وگو با خبرنگار ایسنا، اظهارکرد: بعضی‌ها آنرا (کلخونگ یا کلنگ نرمه)، همراه گندم برشته در زمستان به عنوان تنقلات زمستانه استفاده می‌کنند. همچنان از بنه در «قاویت» که ترکیبی از گندم و خرما و بنه است استفاده می‌کنند که بسیار مقوی و سرشار از انرژی است.

وی بیان کرد: برخی‌ها هم از آن مربا و ترشی تهیه می‌کنند و در مصرف رسیدن میوه بنه، بازار آبدانان سرشار از بنه‌های تازه و خوش طعم به عنوان مصرف آجیلی است.

نصوری خاطرنشان کرد: برخی نیز برای مواظبت از دندان‌هایشان، بنه یا همان کلنگ زبره که نسبت به کلخونگ (کلنگ نرمه)، درشت تر و سفت تر بوده را به مدت چند دقیقه جوشانده تا هم پوسته نازک و چربی آن جدا شده و هم پوسته ضخیم آن نرم تر و به سهولت شکسته شود و به دندان‌ها آسیب وارد نکند.

این کارشناس گیاهان دارویی ادامه داد: مهم‌تر از ذکر این موارد، ماده استخراجی از درخت بنه به نام«سقز» باعث شده که افراد زیادی در این راه، کسب و کار و تجارت کنند و سقز نیز به عنوان مصارف مختلف در صنعت و پزشکی استفاده شود.

وی به نحوه استخراج سقز اشاره کرد و گفت: برای برداشت سقز، افراد خبره این کار، درختان بنه را با طول 6-4 سانتی متر، عرض 2-1.5 سانتی متر و عمق 1.5 سانتی متر تیغ زده و کاسه‌هایی از گل در زیر قسمت تیغ زده قرار می‌دهند تا شیره خام درخت یا سقز درون این کاسه‌های گلی جمع شود. معمولاً بر روی هر درخت بنه بیشتر از 30-20 عدد تیغ نمی‌زنند و به این نکته باید توجه نمود که درختان جوان و کمتر از 10 سال سن نباید تیغ زده شود.

مدیر منابع طبیعی و آبخیزداری شهرستان آبدانان با اشاره به غالبیت درخت بنه در آبدانان، گفت: پس از درخت بلوط، بیشترین وسعت درختان منطقه جنگلی آبدانان به درختان بنه اختصاص دارد که معادل 30 درصد وسعت 120 هزار هکتاری جنگل‌های آبدانان را تشکیل می‌دهد.

«یعقوب عزیزی» افزود: 36 هزار هکتار از جنگل‌های آبدانان به درختان بنه اختصاص دارد که زمینه خوبی برای سرمایه‌ گذاری در این بخش فراهم کرده است.

وی به اصلی ترین فرآورده درخت بنه اشاره و خاطرنشان کرد: جهت بهره برداری سقز و به منظور مشارکت مردم، حذف واسطه ها و کسب درآمد مردم بومی محل، اقدام به تشکیل تعاونی‌های احیاء و بهره برداری محصولات فرعی جنگل کرده‌ایم و با توجه به تقسیمات عرفی مناطق جنگلی که بخش منتصب به طایفه خاصی می‌باشد، شرکت‌های تعاونی از دل خود طوایف و مالکین عرفی آن منطقه انتخاب شده‌اند که عمده کار این تعاونی‌ها برداشت سقز در شهرستان است.

عزیزی گفت: تعداد 9 شرکت تعاونی احیاء و بهره برداری محصولات فرعی جنگل با پوشش 500 خانوار و بیش از 2500 نفر در شهرستان کار برداشت سقز را انجام می‌دهند.

مدیر منابع طبیعی آبدانان با اشاره به خشکسالی‌های چند سال اخیر گفت: به دلیل خشکسالی‌های چندسال گذشته در شهرستان، برداشت سقز در چندسال اخیر و تابستان سال جاری ممنوع بوده است که در صورت عدم خشکسالی در سال جاری و وجود ترسالی مناسب، در سال آینده بیش از 12 تن سقز مرغوب از جنگل‌های کبیرکوه و دینارکوه آبدانان برداشت می شود.

این کارشناس ارشد مدیریت کشاورزی گفت: از 36 هزار هکتار عرصه بنه کاری شهرستان آبدانان، در سال جاری مقدار 300 تا 350 تن بنه از انواع مختلف آن برداشت و با درآمدی بالغ بر 7 میلیارد و 500 میلیون ریال به بازار مصرف عرضه می‌شود.

وی با اشاره به زمان رسیدن میوه بنه در آبدانان، افزود: هفته آخر شهریور تا پایان مهرماه زمان بازاررسانی میوه بنه در شهرستان آبدانان است که با توجه به اقلیم مختلف مناطق بنه کاری شهرستان، میوه درختان بنه ارتفاعات کبیرکوه که منطقه‌ای سردسیری است نسبت به ارتفاعات دینارکوه که گرمتر بوده، زودتر رسیده و به بازار مصرف عرضه می‌شوند.

عزیزی با بیان برداشت انبوه از طریق شرکت های تعاونی گفت: برداشت انبوه بنه و سقز در شهرستان آبدانان تنها از طریق شرکت های تعاونی قابل انجام است و در صورت مشاهده، با متخلفان برخورد قانونی شده و به دستگاه های قضایی معرفی می‌شوند.

وی همچنین به تکنولوژی‌های جدید استفاده از بنه و فرآورده‌های آن در صنعت‌های مختلف اشاره کرد و یادآور شد: با پیشرفت تکنولوژی‌های جدید و شناسایی بنه و فرآورده‌های آن در صنعت‌های مختلف، از مهم ترین فرآورده بنه که همان سقز است در فیلمبرداری و عکاسی، عطرسازی، پزشکی، سرمه‌های سنتی و ضدعفونی کردن چشم استفاده می‌شود.

مدیر منابع طبیعی آبدانان گفت: داشتن چنین موهبت الهی در شهرستان در صورتی تداوم خواهد داشت و شاهد وجود جنگل‌ها و عرصه‌های طبیعی و بکر خواهیم بود که مردم در حفاظت و حمایت از این عرصه‌های طبیعی تلاش کرده و ضمن رعایت اصول برداشت مناسب میوه این درختان، اصول ایمنی در فصل خشک(حریق) و عدم قطع درختان را رعایت کنند.

گزارش: وحید حاجیان