محمد علي وکيلي در ابتکار نوشت:
با نگاهي به خرده گفتمانهاي حاکم در سياست خارجي جمهوري اسلامي ايران در دوره هاي مختلف مي توان به موارد زير اشاره کرد:
الف) گفتمان ملي گرايي ليبرال يا واقع گرايي مصلحت محور که از ابتداي انقلاب تا سال 60 حاکم بود. اين گفتمان که به سازش شهرت يافت، روش دولت موقت و رويکرد اصلي نهضت آزادي بود. مبناي اصلي در اين گفتمان ترجيح منافع ملي بر مصالح اسلامي بود و طبيعتاً در بدو پيدايش انقلاب اسلامي و در مقياس انتظارات، ساز ناکوک به حساب مي آمد و عامل اصلي حذف و انزواي نهضت آزادي بود.
ب) گفتمان ارزش محور، آرمان گرا: اين گفتمان در فاصله سالهاي 60 تا 68 ظهور و بروز کرد. عناصر اصلي اين گفتمان را ارزش هاي دفاع مقدس تشکيل مي داد و محور آن نيز دولت مهندس موسوي بود. آرمان گرايي خصلت اصلي آن محسوب مي شد.
پ) گفتمان مصلحت انديش و عمل گرا: اين گفتمان که در سالهاي 68 تا 76 حاکم بود، در قالب دولت سازندگي و با محوريت آيت الله هاشمي رفسنجاني شکل گرفت و رشد يافت. واقع گرايي و عمل گرايي اصولِ محوري اين گفتمان بودند؛ همه تلاشها حول منافع ملي و ساختن کشور متمرکز بود، البته با نيم نگاهي به مصالح اسلامي؛ ولي رنگ اصلي آن منافع ملي بود.
ت) گفتمان صلح گراي، تعامل محور: سالهاي 76 تا 84 دوره مطرح شدن اين گفتمان است. در اين دوره، که به اصلاحات معروف است و با محوريت سيد محمد خاتمي به پيش مي رفت، گفتمان تعامل با دنيا بر اساس ايده گفتگوي تمدن ها و اصل تنش زدايي محور قرار گرفت. به طور طبيعي در اين دوره نيز منافع ملي هدف اصلي و مصالح اسلامي هدف فرعي به حساب مي آمد.
ث) گفتمان آرمانگراي عدالت محور: اين گفتمان که در فاصله زماني 84 لغايت 92 بر سياست خارجي ايران حاکم شد، متعلق به دولت دکتر محمود احمدي نژاد بود. در اين دوره (که ادعا مي شد نوعي بازگشت به شعارهاي اوليه انقلاب است و شباهت هايي با رويکردهاي آرمانگراي دهه شصت در آن نمايان بود) اولويت اصلي ترجيح مصالح اسلامي بر منافع ملي بود و البته وجه اصلي آن آرمانگرايي احساسي بود.
ج) گفتمان اعتدال محور، تنش زدا: ره آورد انتخابات 92 و رويکرد دکتر حسن روحاني در فاصله زماني 92 تاکنون مي باشد.
اين گفتمان با تکيه بر تجارب گفتماني گذشته، مي کوشد خود را در قالب شاخص هاي اعتدالي معرفي کند. در يک سال گذشته همه مواضع دولت دکتر روحاني به عنوان تکه هايي از پازل گفتماني کنار هم قرار گرفته اند تا تصويرِ پازلِ اعتدال هويت يابد و شکل پيدا کند. به طور طبيعي، هدفِ اصلي اين گفتمان ايجادِ تعادل و توازن ميان دو عنصر اصلي، يعني مصالح اسلامي و منافع ملي مي باشد. آنچه در صحنه سياست خارجي دولت اعتدال قابل مشاهده و رصد است، تعهد در قبالِ رعايت مرز بين اين دو مي باشد. سخنان سال گذشته روحاني در مجمع عمومي سازمان ملل و همچنين بسآمد واژه هايي که در اجلاس امسال به کار بردند، همه حکايت از اين تعهد دارد. ادبيات و لحن گفتارِ روحاني و ظريف بر همين چارچوب منطبق است. روحاني دراجلاس امسال رساتر از سال گذشته و پخته تر ظاهر شد و با بياني اعتدالي مسايل حاکم بر روابط بين الملل را تحليل و ارزيابي نمود.
او با زباني منطبق بر عرف بين الملل، اعتراض خود را به تلاش افراطيون غربي، براي اسلام هراسي، بيان داشت و سعي کرد تصويري رحماني از اسلام ارائه کند. روحاني در سخنانش از پروژه اسلام هراسي غربي ها رونمايي کرد و درعين حال بخش مهمي از صحبت هاي خود را به ترسيم تصوير منطقي، اعتدالي و واقعي از ايران اختصاص داد. رئيس جمهور ايران در اين صحبت توپ افراط را به زمين غرب پرتاپ کرد و منطق اعتدال شرق را به رخ کشيد. او تصريح کرد که دموکراسي با کوله پشتي و توسط ژنرال ها منتقل نمي شود. در نگاه او راه حل حقيقي، تنها با توسعه اقتصادي و سياسي و با همت و اجماع نخبگان صورت خواهد گرفت. روحاني همزمان با اعتراض به پروژه اسلام هراسي، نسبت به پروژه ايران هراسي نيز حساسيت نشان داد و به آن معترض شد و رويکرد تنش زدا و تعامل گراي دولتش را در قبال همسايگان به خوبي ترسيم کرد.
مخلص کلام: گفتمان اعتدالي روحاني در سپهر سياست خارجي، منوط به ايجاد توازن بين مصالح اسلامي و منافع ملي مي باشد. منطق روحاني و مشي ديپلماسي کشور بر اساس همين رويکرد تعريف شده است. آنچه تاکنون رخ داده، موفقيت دولت در نمايش گفتمان اعتدال در صحنه بين الملل است. مواجهه جهانيان با سخنانِ رئيس جمهور و مقبوليت مواضع دکتر ظريف بر آمده از منطق اعتدال و رويکرد تنش زدا و تعامل گراي آن مي باشد. تفاوت گفتمان اعتدالي روحاني با گفتمان آرمان گراي احمدي نژاد در نوع واکنش ها به سخنراني اين دو در مجمع عمومي قابل تشخيص و تمييز است. به ياد داريم که پس از سخنراني هاي دکتر احمدي نژاد غربي ها چه گرد و خاکي به پا کردند و بهانه براي تصويب تحريم هاي جديد فراهم آمد؛ ولي اکنون با سخنراني هاي حسن روحاني، به خوبي پيداست بهانه از دست آنان خارج شده و پروژه ايران هراسي درحال تغيير به ايران دوستي است. اميد است که گفتمان اعتدال در ساحت سياست خارجي به مرور گره گشاي بن بست هاي ايجاد شده باشد و طعم شيرين آن در کام ملت احساس شود.