گروه اجتماعی – “دکتر فرشاد نگین تاجی” در یادداشتی که در اخیتار «بویر نیوز» گذاشته است؛ به نام گذاری فضاهای شهری در شهر یاسوج مرکز استان کهگیلویه و بویراحمد پرداخته است.
متن یادداشت دکتر فرشاد نگین تاجی در ادامه می آید:
در هر فرهنگی، هر واژه ای معانی مخصوص خود را دارد و شهروند بر اساس معنای موجود و تصویری که از آن واژه در ذهن وی ایجاد می شود عمل می کند. شاید عدم توجه به همین واژه ها است که در ناکامی مدیریت شهری ما برای طراحی فضاهای دلپذیر موثر واقع می شود. بی توجهی کارشناسان و تصمیم گیرندگان شهری در رابطه با نام گذاری فضاهای شهری به اغتشاش فکری و رفتاری شهروندان انجامیده و آنها را از وضع موجود ناراضی می گرداند.
متاسفانه مسئولین و تصمیم گیرندگان شهری ما هیچ گونه تفاوتی بین سیمای شهری و منظر شهری قائل نیستند و هیچ اختلافی مابین فلکه و میدان متصور نیستند و آنها را مترادف یکدیگر می دانند. آنها حتی از این هم گام فراتر گذاشته اند و هر خیابانی که ماشین از دو سمت آن عبور کند را بولوار می نامند.
در این نوشته سعی مي شود در حد توان شفاف سازي در این زمینه صورت گیرد تا شاید شاهد استفاده صحیحتری از این نامها در شهر یاسوج باشیم و شاید وقت آن رسیده باشد که در شهر یاسوج نیز میدانی به مفهوم واقعی داشته باشیم تا مردم بتوانند در ساعات فراغت خود در آن بیاسایند و خاطرات جمعی شان در آنجا شکل بگیرد و به داشتن میدانی ارزشمند به خود ببالند.
میدان و ویژگیهای آن
میدان معادل Square در انگلیسی از موضوع اجتماع در بین مردم به وجود آمده و مکانی برای فعالیت اجتماعی انسان است و در حقیقت مردم به میدان نقش میدهند و نه معماران و شهرسازان. میدان، نوعی دموکراسی را بیان میکند و خیابان، نوعی کاربری فرعی است.
میدان نه بخاطر نیاز فیزیکی بلکه از نیاز اجتماعی انسان نشات میگیرد. انسان، محتاج اجتماعی بودن است و حاصل این نیاز به اجتماع، میدان است.
مهمترین ویژگی میدان، حضور مردم است. در حقیقت تعریف یک میدان از حضور مردم در یک فضای به نسبت محصور گرفته میشود. میدان حضور همیشگی مردم برای انجام فعالیت غیر خاص اجتماعی است.
میدان در یک زمان آنی به وجود نمیآید. بلکه در گذار زمان دارای هویت خاص میشود و این یکی از ویژگیهای اصلی تمامی میدانها است.
نماد یکی از عناصر اصلی میدان است که در شرق و غرب متفاوت است. این عناصر بیشتر برای هویت بخشی به فضا بکار میرود. در فرهنگ شرقی، بیشتر عوامل طبیعی و در ایران بیشتر نماد آب است که بخاطر پاکی آب و عقاید اسلامی مورد تاکید است(مانند میدان نقش جهان). در فرهنگ غرب، بیشتر عوامل غیر طبیعی مانند سکو و مجسمه و … مورد استفاده میباشد(مانند میدان سن مارکو در ونیز).
میدان رینگ گلوونی شهر کرایف لهستان
پلازا د لا کونستیتوسیون مکزیک
پیاتزا دل کامپو شهر سی ینا در ایتالیا
میدان اولدتون شهر پراگ در جمهوری چک
میدان سرخ مسکو در فدراسیون روسیه
میدان قصر شهر سنت پترزبورگ در فدراسیون روسیه
میدان سنت پیتر در واتیکان
میدان سن مارکو در شهر ونیز ایتالیا
میدان تیان آن من در شهر پکن چین
میدان نقش جهان در شهر اصفهان ایران
در نهایت باید گفت که آنچه در دانش شهرسازی به عنوان یک ارزش برای میدان مطرح است، نقش اجتماعی و تعاملی است که این فضا در زندگی جمعی شهروندان ایفا میکند. از انجا که فرم فضا باید بتواند نقش و شخصیت یک فضا را تجسم بخشد، شناخت ویژگیهای خاص یک میدان و معنایی که از آن انتظار میرود در جهت رسیدن به توقعات فضایی امری مبرم است. در زیر به اجمال خصوصیات کلی یک میدان شهری را که در تناسب با ویژگیهای فضایی-کالبدی مورد نظر باشند عنوان میشود:
- میدان به عنوان مکان و محل تجمع انسانها، نیروها، رویدادها و اتفاقات
- میدان محلی برای گرد هم آمدن
- میدان محلی برای آرامش و به سکون رسیدن
- میدان فضایی باز و به نسبت وسیع و معین و مقید به مکان خود
- میدان مکانی برای تجمع بیشترین ارزشهای موجود در شهر
- میدان می تواند به شکل های مختلف باشد و الزاما دایره ای شکل نیست
مفهوم فلکه و تفاوتهای آن با میدان
فلکه اولین بار توسط اوژن هنارد فرانسوی در قرن 19 پیشنهاد شد. او در مورد فلکه می نویسد “در نگاه اول چنین بنظر می رسد که این راه حل مزاحم رفت و آمدها در جهات عمود بر هم خواهد بود ، لیکن با کمی دقت متوجه می شویم که وجود یک مانع حرکتی ، درست در خطرناکترین قسمت تقاطع باعث می شود که وسایط نقلیه ناچار به دور آن گردش کنند و به این ترتیب در مسیر حرکت شان الزاما روی یک سری از دوایر حرکت می کنند. هدف این است که از حرکت های مختلف الجهت اجتناب شود و راه حل کاملا ارضا کننده ای به دست آید که حرکت وسایط نقلیه را در یک جهت هدایت کند و مسیرها به جای قطع یکدیگر ، با هم مماس باشند. این راحت ترین نوع حرکت یک وسیله نقلیه نسبت به وسیله نقلیه دیگر است، زیرا که ورود و خروج از نوار عبور قدیم به نوار جدید به صورت مماس و قطع نوار عبور جدید با زوایای کوچکی که در نتیجه این طرح ایجاد می شوند ، کم خطرترین روش حرکت در تقاطع هاست” (به نقل از اوستروفسكي در كتاب شهرسازي معاصر).
فلكه يكي از انواع تقاطع‌ها براي توزيع حركت‌هاي سواره مي‌باشد. فلكه‌ها در بدو ورود خودرو به شهرها جهت توزيع روان و ايمن‌تر ترافيك سواره شكل گرفتند، در طرح اين فضاها در گذشته چند نكته حائز اهميت بود اين فضاها در محل تقاطع دو يا چند خيابان شكل مي‌گرفتند. آنها داراي صحن آسفالتي و بالنسبه وسيع بودند كه در ميان آن، فضاي سبز با گلكاري، آب‌نما، مجسمه و ساير عناصر تزئيني قرار مي‌گرفت. بدنه‌هاي فضا را عملاً كاربريهاي عمومي، دولتي اشغال مي‌كردند كه به نوعي مبلغ توسعه و نوگرايي بودند. در طراحي بدنه‌ها هماهنگي با فرم عمومي فضا، و تأكيد روي محورهاي تقارن و تاج بنا و… مدنظر بود(به نقل از کتاب راهنمای طراحی فضای شهری دکتر پاکزاد).
از این رو، در فلکه فرد پیاده در درجه دوم اهمیت قرار دارد و نقش مسائل اجتماعی به حداقل ممکن میرسد و در عمل با افزایش ترافیک، فلکههای واقع در خیابانهای پر آمد و شد شهری به گرههای مهم ترافیکی تبدیل شده و مهندسان ترافیک ناچار شدند ترافیک این گرهها را توسط چراغ راهنما کنترل کنند که اساس عملکرد آن با طرح فلکه سازگار نیست (برای نمونه فلکه امام حسین یاسوج).
در جدول زير به پاره ای از تفاوتها و ویژگیهای فلکه و میدان پرداخته شده است.
| میدان | فلکه |
| میدان از عناصر قدیمی شهر است. | فلکه عمدتا بعد از توسعه وسایل نقلیه موتوری بویژه اتومبیل مطرح گردید. |
| میدان میتواند به شکل های مختلف از جمله مدور، چهارگوش (مربع یا مستطیل) و یا بی شکل طراحی گردد. | فلکه فقط دارای شکل مدور (دایره یا بیضوی) میباشد. |
| در میدان سکون و آرامش مورد تاکید است. | در فلکه به روانی حرکت وسایل نقلیه تاکید میشود. |
| میدان محل تجمع افراد است و به همین دلیل حق تقدم با افراد پیاده است. | فلکه محل تجمع و حرکت وسایل نقلیه است و به همین دلیل حق تقدم با وسایل نقلیه است. |
| فرصت درک جزئیات فضا برای افراد وجود دارد. | فقدان یا کمبود چنین فرصتی برای عابران. |
| میدانها عموما دارای جداره هستند. | فلکهها بویژه در مبادی ورودی شهرها فاقد جداره هستند. |
| میدانها دارای کارکردهای گوناگونی هستند. | کارکرد غالب در فلکهها کارکرد ارتباطی است. |
| در میدان به ایمن بودن پیاده تاکید میشود. | در فلکه حق تقدم با سواره است. |
بولوار
كلمه بولوار Boulevard لغتي فرانسوي است كه معادل Bollwerk آلماني و Bulwork انگليسي به معناي ديوار دفاعي شهر مي‌باشد. اين اصطلاح نخستين بار زمانــي بكــار رفت كه لوئي چهاردهم در نيمه دوم قرن هفدهم (حدود 65 سال بعد از احداث چهارباغ اصفهان)، دستور احداث نخستين بولوار را در محل ديوار دفاعي قديم پاريس كه برچيده شده بود صادر كرد. بولوارهاي اوليه مانند خيابان درختي‌هاي ما و چهارباغ‌ها معبري مشجر و سبز براي گردش پياده‌ها بودند. هرچند تا ظهور خودرو، پاي كالسكه و درشكه نيز به اين مكان باز شده بود، ولي همچنان محل گردش، ديدن و ديده شدن باقي ماند. نه فقط از عناصر سبز آن كاسته نشد، بلكه مرور زمان باعث رشد درختان و سرسبزي بيشتر بولوارها نيز گرديد (به نقل از کتاب راهنمای طراحی فضای شهری دکتر پاکزاد).
اما امروزه كلمه بولوار به لفظي به ظاهر آشنا تبديل شده است. شهردار هر شهر كوچك و بزرگي علاقه وافري به ايجاد معابري به اين نام از خود نشان مي‌دهد، ولي متأسفانه اكثر اين معابر فقط تابلوي بولوار را به يدك كشيده، اثري از مشخصات واقعي و حال و هواي مورد انتظار در آن به مشام نمي‌رسد.
هر كجا كه مسيري را امتداد مي‌دهند و زمين‌هاي اطراف اجازه تعريض شديد آن را مي‌دهد، آن را به خياباني سريع‌السير تبديل مي‌كنند. براي جلوگيري از تصادفات خودروها، هم باندهاي رفت و برگشت را توسط موانع فيزيكي بتني از يكديگر جدا نموده، آن را بلوار مي‌نامند. جداول رفوژ مياني نيز روز به روز مرتفع‌تر شده، نه فقط براي گذر عرضي پياده مشكل‌ساز شده است، بلكه براي فضاي سبز مورد انتظار نيز عرصه را تنگ‌تر نموده است.
شايد دليل اصلي، فقدان يك تصوير ذهني درست از آن است كه معبري با مشخصات ويژه بولوار در ذهن مديران و مهندسان ما وجود ندارد. به استثناي چند خيابان چهارباغ در تاريخ خود با چنين فضائي برخورد ملموس نداشته‌ايم. در هنگام تصميم‌سازي و تصميم‌گيري نيز اين چند نمونه معدود را فراموش كرده، به احداث فضائي مي‌پردازي كه كوچكترين شباهت و سنخيتي با مفهوم بولوارهاي دنيا ندارد.
میدان، فلکه و بولوار در شهر یاسوج
با نگاهی به ساختار کالبدی شهر یاسوج می توان تعداد زیادی فلکه در سطح شهر مشاهده کرد و هر جایی که چند خیابان به همدیگر متصل شده اند برای حفظ ایمنی و کند کردن حرکت سواره یک فلکه دایره ای شکل با شعاع های مختلف ایجاد شده است. در چند سال گذشته که در شهرمان استفاده از تابلوهای معرفی خیابان و تابلوهای آدرس دهی باب شد متاسفانه نام گذاری فضاهای شهری بدون کار کارشناسانه دقیقی صورت گرفت و تصمیم گیرندگان مربوطه گمان کردند میدان نام جدید و نوی فلکه است و هرجایی فلکه ای وجود داشت تابلوی آن را با نام میدان تزیین کردند. مانند فلکه عقاب(میدان شهید فهمیده)، فلکه استانداری(میدان امام حسین)، فلکه ساعت(میدان شهدای نیروی انتظامی) و فلکه های جدید هم با نام میدان شناسایی شدند(میدان حمل و نقل و میدان اریو برزن و …)
همانطور که گفته شد میادین شهری فضاهایی هستند که مخاطبین آنها طیف وسیعی از اقشار با گروه های سنی مختلف مردم هستند و این فضاها باید طوری طراحی شوند که هم دارای تنوع و هم بتوانند تجمع و کنش های متقابل شهروندان را بارور سازند. با این وجود این سوال پیش می آید که میدان حمل و نقل آن هم در سیصد متری سازمان مسکن و شهرسازی سابق، دارای چه نوع تنوعی است و چگونه می تواند اقشار مختلف مردم را به خود جذب کند تا اوقات فراغت خود را در آن بیاسایند؟؟؟
میدان حمل و نقل در شهر یاسوج
یا اینکه میدان جهاد در پنجاه متری سازمان بنیاد مسکن شبیه به کدام یک از میدان های دیگر دنیاست و چگونه توانسته است نقش موثری در ارتقای کیفیت فضاهای عمومی شهرمان داشته باشد؟؟؟؟ یا اینکه اگر فلکه استانداری یک میدان است پس میدان نقش جهان چه هست؟؟؟
درست است که با تغییر اسم این فضاها در کارکرد آنها تغییری به وجود نخواهد امد و اگر زمانی نام انها دوباره به فلکه تغییر کند مشکلات شهر ما برطرف نخواهند شد اما این سوال پیش می آید چگونه ما که هنوز با نحوه نام گذاری فضاهای شهری بیگانه ایم و الفبای شهرسازی را نمی دانیم می توانیم در ساخت فضاهای شهری درست عمل کنیم؟؟؟
در شهر ما تا چند سال پیش هر مسیری را که سه ردیف درختکاری شده بود بلوار می گفتند و هر مدیر شهری محور پهنی را که خودروها بتوانند با سرعت زیاد در آن حرکت کنند بلوار می نامند. نه حضور حیاتی پیاده در آن مد نظر قرار می گیرد و نه تاثیر کاربری های همجوار آن مورد توجه قرار دارد. روز به روز هم از عرض پیاده روها کم کردند و به باند سواره اضافه. نه از تندرو و کندرو خبری است و نه از درختان سبز و بلندی که دالان بهشت را تداعی کند. هم اكنون وضع از اين هم خرابتر شده است و هر جايي كه آسفالت شود به شرط آنكه كوچه نباشد اين روزها بولوار ناميده مي شود
اميد است از اين پس با دقت و حساسيت بيشتري از طرف مسئولين ديگر شاهد چنين اشتباهاتي در شهرمان نباشيم و هم چنین نام فضاهای شهری به غلط چیز دیگری خوانده نشود و در پس این تلاش مجدانه شهری زیبا و آباد را داشته باشیم.
میدان يا فلكه اریوبرزن؟ با تابلوی دور زدن
میدان انقلاب شهر یاسوج
بلوار امیرکبیر در شهر حاشیه شهر هیچ نشانی از یک بولوار ندارد