جامعه شناسی امنیت

امنیت به عنوان موضوع مورد مطالعه در علوم سیاسی به چنان امر جا افتاده ای تبدیل شده بود که جایی برای چون و چرا نداشت و از سوی دیگر، تاکید بر تامین امنیت به عنوان کار ویژه دولت موجب شد، انحصار سیاسیون بر امنیت مسلم و بدیهی فرض گردد: اما چند صباحی از توجه به بسترها و زمینه هایی که به تحقق ایمنی یا بالعکس ناامنی دامن می زنند این چشم انداز را پیش روی صاحبنظران علوم دیگر گشود که امنیت می تواند از حوزه های گوناگونی مورد مطالعه قرار گیرد و نمی توان آن را منحصر به حیطه خاصی کرد. جامعه شناسی از جمله علومی بود که در بحث امنیت پیش کسوت گردید و موضوعات و مسائل مختلفی را در این مورد بیان نمود.

جامعه شناسی امنیت به جهت نوپایی هنوز از اجماع نظری و غنای علمی برخوردار نیست و اختلاف نظرها به حدی است که حتی برخی بر این اعتقاد هستند که امنیت را می توان در موضوعات جامعه شناسی سیاسی یا جامعه شناسی جنگ بررسی و مطالعه نمود. در این مجال، به طرح دیدگاهی در خصوص جامعه شناسی امنیت اکتفا نموده و بررسی نظرات مختلف را به فرصت دیگری موکول می نمائیم. جامعه شناسی امنیت به مطالعه علمی مناسبات میان جامعه و امنیت می پردازد. جامعه چه فهمی از امنیت را به وجود می آورد و بالعکس امنیت چگونه جامعه ای را بنیان می گذارد. به بیان دیگر، جامعه شناسی امنیت عبارت است از مطالعه رابطه متقابل و دو سویه میان امنیت و جامعه که به ساخت و پرداخت یا تولید و باز تولید امنیت در جامعه منجر می گردد. از اینرو، در پاسخ به سوال «جامعه شناسی امنیت» چیست؟ از دو زاویه می توان به بحث و بررسی پرداخت:
در پاسخ به چیستی جامعه شناسی امنیت از زاویه اول می توان گفت: جامعه شناسی امنیت به «فهم و درک امنیت» می پردازد به این گونه که:

1- جامعه چه درک و شناختی از امنیت را میسر می کند؟ امنیت نیز مانند هر نیاز اولیه دیگر چون غذا، پوشاک، گرچه عمومی و همگانی است، ولی در عین حال به حسب محیط اجتماعی تفاوت می نماید. از اینرو همچنان که غذاها در مناطق مختلف جهان متفاوت هستند، امنیت نیز بر اساس جوامع گوناگون تفاوت خواهد داشت.

2- جامعه امنیت را بر اساس چه عناصر و ارکانی صورت بندی می نماید؟ علیرغم جهانی شدن، هنوز بسیاری از امورات زندگی جمعی از جمله خانه سازی در مناطق مختلف جغرافیایی به حسب شرایط آب و هوایی و مصالح در دسترس شکل می گیرد. امنیت نیز از این تاثیرپذیری مبرا نیست. فرایند امنیت بخشی بر اساس شرایط هر جامعه می تواند شیوه و شگرد منحصر به فردی داشته باشد.

3- جامعه چگونه امنیت پایدار و شکننده را سامان می دهد؟ زمانی که سعی شود تمام ابعاد زندگی جمعی در برنامه های امنیت گنجانده شوند، می توان از امنیت پایدار سخن گفت، از شرایط آب و هوایی گرفته تا حقوق حیوانات و غیره. به نسبتی که از ابعاد گوناگون زندگی جمعی غفلت می شود مانند نابرابری، تحقیر تا نظامی گری، زمینه برای بروز ناامنی مهیا خواهد بود و به این ترتیب با امنیت شکننده مواجه هستیم. مبرهن است برنامه ها و اهداف امنیت به حسب منابع و سرمایه های جوامع در یکی از این دو نوع کلی جریان می گیرد.

4- جامعه چقدر نهادینه شدن امنیت را دنبال می کند؟ نهادینه کردن امنیت یعنی تعقیب شیوه هایی برای تحقق امنیت که بتواند تامین امنیت را در دراز مدت و برای تمام عمر جامعه تضمین نماید. ولی جنگ ها گواه آشکاری بر این مدعا هستند که همه جوامع نهادینه کردن امنیت را دنبال نمی کنند.

5- تمایز و تفکیک میان امنیت و ناامنی چگونه در جامعه شکل می گیرد و باز تولید می شود؟ جرایم از جامعه ای به جامعه دیگر تفاوت می کنند. به همین منوال از جامعه ای به جامعه دیگر تعیین امنیت و تمایز آن از ناامنی تفاوت می پذیرد.

در همین اختصار می توان ملاحظه کرد که تئوریسین های امنیت به چه میزان از دیدن وسعت، گستردگی، عمق و پهنای امنیت غافل شده اند و آن را در جنگ ها، خطرات، مبارزات و درگیری ها خلاصه نموده اند. در حالی که جامعه شناسی امنیت در پی مطالعه علمی آن است که جوامع به تناسب تنوع و تفاوت میان خویش، چه انواع و اشکالی از امنیت را تولید می کنند.

1- امنیت چگونه جامعه ای را شکل می دهد؟ جوامع را می توان حداقل به دو دسته کلی آزاد و بسته تقسیم کرد. امنیت موسع، موجب گشودگی و تعاملات آزاد است و امنیت مضیق چون با کنترل و نظارت هم نشین شده است، جامعه را به سوی روابط محدود و مشخص می برد.

2- مواهب و موانع امنیت برای جامعه چیست؟ کم و کیف امنیت به طور مستقیم و غیرمستقیم بر روند رشد و توسعه جامعه اثر می گذارد. چنان که از امتیازات امنیت می توان از امکان سرمایه گذاری در جامعه نام برد که این روزها زیاد شنیده می شود و از مشکلات آن می توان رشد قارچ گونه دوربین ها را بیان کرد که حریم خصوصی شهروندان را از بین برده است. لذا، امنیت می تواند دستاوردهای مثبت یا منفی برای جامعه به بار آورد.

3- امنیت چه نوع تعاملاتی را در محیط های مختلف (شهر/ روستا …) موقعیت های گوناگون (احزاب/ سندیکا….) در گروه های متفاوت (خانواده/ دوستان…..) به بار می آورد؟ خواسته و ناخواسته بنیان اجتماعات بر تعاملات و مناسبات میان افراد و گروه ها استوار است. امنیت می تواند تعاملات را به سوی هم شکلی و همگرایی کشاند یا موجب کثرت گرایی و تنوع ارتباطات گردد. استقرار امنیت می تواند معادلات میان اکثریت/ اقلیت را بر هم زند. همچنین مشارکت و همکاری از شدت و ضعف امنیت تاثیر می گیرند و از این دست موضوعات.

4- امنیت چگونه نیروهای اجتماعی، همچنین طبقات و اقشار جامعه را به خدمت می گیرد؟ امنیت نیز به مانند هر پدیده اجتماعی دیگر برای تحقق خویش نیازمند نیروهای کار می باشد. نحوه به کارگیری این نیروها از جامعه ای به جامعه دیگر تفاوت دارد، که به طور نمونه می توان از بازه اجبار و اختیار نیروهای کار نام برد.

5- امنیت چه بایدها و نبایدها را برای جامعه تعیین می کند؟ اموری که در دایره امنیت قرار می گیرند، جامعه برای حراست و پاسداری از آن ها قواعد و اصولی را تحت باید ها و خط و نشان ها تعیین می نماید. مبرهن است کوچکی و بزرگی عرصه باید و نبایدها روابط جمعی و موقعیت زندگی جمعی را تحت تاثیر قرار خواهد داد.

با عنایت به نقش امنیت می توان دریافت که امنیت تنها به بقا و پاسداری از جامعه منوط نمی شود و کارکردهای بسیار دیگری نیز به عهده دارد که به ذکر برخی از آن ها پرداخته شد. علوم سیاسی ضرورت امنیت را در غالب «بقا و حفاظت» از این دولت، آن شخص، این سازمان، آن تشکیلات ….خلاصه نموده است. در حالی که نقش اصلی امنیت در تاسیس صورت بندهای اجتماعی و اشکال زندگی جمعی تبلور می یابد. به این جهت می توان دوباره به این نتیجه رسید که چشم اندازهای علوم سیاسی دنیای کوچکی را برای امنیت تصور کرده اند.

در پایان می توان درک کرد که چرا گفتمان امنیت به دو وجه سلبی و ایجابی ختم گردیده است. در گفتمان سلبی امنیت از خطر می گریزد و در گفتمان ایجابی امنیت به دنبال فرصت ها می دود. ماهیت و چیستی امنیت در این گریز و پیگیری گم شده است. جامعه شناسی امنیت باعث می گردد که چشم اندازهای متعددی به روی امنیت گشوده شود و امنیت از منظر قومیت های مختلف، اقشار متفاوت، مذاهب گوناگون، ملیت ها، گروه های سنی، جنسی ، شغلی …. وارسی شود و از سوی دیگر در پی این وارسی، امنیت بتواند ساز و کارهای لازم را برای تحقق وجودی خویش از جامعه مطالبه کند.