سنت شب یلدا در ایران باستان

یلدا شب اول زمستان و شب آخر پاییز است. جشن یلدا در ایران امروز نیز با گرد هم آمدن و شب‎نشینی اعضای خانواده و اقوام در کنار یکدیگر برگزار می‎شود. آیین شب یلدا یا شب چله، خوردن آجیل مخصوص، انار و شیرینی و میوه‌های گوناگون است نشانه برکت، تندرستی، فراوانی و شادکامی ‌هستند. در این شب هم مثل جشن تیرگان، فال گرفتن از کتاب حافظ مرسوم است. حاضران با انتخاب و شکستن گردو از روی پوکی و یا پری آن، آینده‌گویی می‌کنند. در این میان این جشن در زمستان است با هوای سرد که می‌تواند باعث سردی و بیماری های سردی، ترک خوردگی شود. شاید تابش نور خورشید این فصل خیلی شدید نباشد، اما بازهم احتمال آسیب دیدن پوست در اثر اشعه ماورای بنفش وجود دارد؛ به خصوص آسیب به چشم‌ها ممكن است بیشتر شود، متخصصان پوست می گویند به دلیل زاویه تابش در فصل زمستان و همچنین انعكاس نور پس از بارش برف و باران، آفتاب این فصل بیشتر به پوست صدمه می‌زند. بد نیست بدانید 80 درصد نور خورشید با انعکاس روی برف به اطراف باز می‌تابد، در حالی که این مقدار در مورد خاک 17 درصد است، این یعنی در زمستان بیشتر در معرض هجوم نور خورشید و طیف مضر اشعه آن هستیم. حتماً شما هم از بچگی شنیده‌اید که هویج برای تقویت قوه‌ی بینایی مفید است. کاملا درست است. هویج سرشار از بتاکاروتن است که برای سلامتی چشم‌ها لازم و ضروری است البته نه این هویج های فرنگی که در بازار می باشد بلکه هویج های زردی که در زمان قدیم وجود داشته و به آن زردک می گفتند اگر چه هنوز در بعضی مناطق خاص این گیاه هنوز کشت می شود. خاصیت هویج به خاطر بتاکاروتن آن می باشد. بتاکاروتن جزو آنتی‌اکسیدان‌های کاروتنوئید است که در میوه‌ها و سبزیجات به وفور وجود دارد. بدن ما بتاکاروتن را به ویتامین A تبدیل می‌کند. لوتئین و زآگزانتین از کاروتن ها و جزو کاروتنوئیدها محسوب می‌شوند. این دو کاروتنوئید به عنوان تنها رنگدانه‌های موجود در شبکیه چشم شناخته شده‌اند و بدن انسان قادر به ساخت این دو ماده نیست لذا باید از طریق غذا آن را دریافت کند. نتایج بررسی محققان آمریکایی نشان می‌دهد که این دو رنگدانه خطر ابتلا به دژنراسیون ماکولای چشم را کاهش داده و آسیب اشعه‌های ماورای بنفش خورشید را کاهش می‌دهند. این دو ماده به وفور در کدو تنبل (حلوایی) و هویج وجود دارد.

لب‌های شما هم نیاز به کرم‌های ضد آفتاب مخصوص یا چرب‌کننده مانند پماد ویتامین A دارند، وگرنه باید منتظر قاچ و ترک روی لب‌های‌تان هم باشید. از گیاهانی که حاوی مواد پیش ساز ویتامین A می باشند همین کدو حلوایی می باشد.
اسیدهای چرب از اجزای تشکیل‌دهنده چربی‌هاست که بدن قادر به تولید انواع ضروری آن نیست و باید از طریق ماده غذایی تأمین شود. بهترین منابع اسید چرب امگا 3 انواع ماهی و آبزیان، تخم کدو و تخم کتان و گردو است.
کدو تنبل گیاهی علفی و یک ساله است . در هر یک صد گرم قسمت قابل خوردن کدو تنبل، به طور خام این مواد موجود است ؛ آب ، چربی، پروتئین، مواد قندي و هیدارت هاي کربن، کلسیم، فیبر، روي (جلوگیری از پروستات)، سلنیوم، منیزیم، سدیم، فسفر، آهن، پتاسیم، مس، سولفور، کلر،تیامین، ویتامین A، نیاسین، رایبوفلاوین، ویتامین C و بتاکاروتن.
موارد استفاده کدو تنبل: برای درمان دیابت، پیش گیری از هایپر گلایسمی، خاصیت آنتی باکتریالی در درمان گوش درد، تب، برونشیت، بیماری ها و عفونت های مجاری ادراری و پروستات، افزایش هموگلوبین و گلبول های قرمز خون، خواص آنتی اکسیدانی، ضد تومور، ایجاد کننده تستوسترون، مقابله با سرطان، کاهش قند خون، تقویت سیستم ایمنی بدن و ریه ها و … می باشد اینها تنها گوشه ای از این گیاه اعجاب انگیز است که به دست فراموشی سپرده شده و به خصوص در فرهنگ ایران اسلامی که بسیار زیاد این گیاه را در فصول پاییز و زمستان مصرف می کردند.
حال چرا باید کدو را در فصل سرما خورد و اینکه مردم ایران باستان در سفره خود در شب یلدا کدو را به عنوان یک غذای گرم داشتند چه بود و چطور شد که این میوه با این همه مواد غذایی مفید حذف شد و به جای آن هندوانه آمد؟ کدوی حلوایی یک گیاه از نظر طب سنتی ایرانی اسلامی دارای مزاج گرم تلقی می شود و اینکه مردم ما در قدیم در شب یلدا کدوی حلوایی زیر بغل خود می گذاشتند و به خانه می بردند همین خاصیت گرم مزاجی و خواص درمانی بود که بیان شد. اما باید ببینیم که چه کسانی و یا چه دست های پنهانی آمدند و این گیاه با ارزش را از سفره ما ایرانی ها و یک نماد شب یلدای ایرانی اسلامی و دور هم نشینی برای ورود به فصل زمستان بود را حذف کردند و به جای آن هندوانه ای قرار دادند که طبیعت آن سرد و تر است و رطوبت بخشی و سردی بخشی بسیار قوی دارد. البته این بدین معنا نیست که هندوانه ضرر دارد و نباید اصلا مصرف کنیم چرا که این گیاه از گیاهانی است که در فصل تابستان بسیار مفید و حتی به عنوان دارو می توان از آن استفاده کرد. در تابستان که عرق کردن بیشتر انجام می شود و آب و املاح زیادی از دست می دهیم خوردن هندوانه جبران کنندۀ بسیار مناسبی برای این آب و املاح هدر رفته است. ولی در زمستان که هوا سرد بوده و مزاج فصل زمستان هم سرد و تر است، خوردن هندوانۀ سرد و تر باعث ایجاد سردی و رطوبت و بیماری زا در بدن شده و علت خیلی از دردهای مفصلی، سینوزیتی، نزله، بیماری پروستات، سرد شدن اعضاء، سرماخوردگی ها، سردی رحم و ناباروری، دیابت و … می گردد. اینکه قرآن در آیه 24 از سوره عبس می فرماید :‌«‌ فلینظر الانسان الی طعامه »‌ ؛‌ انسان به طعام خود بنگر یعنی اینکه در هر غذایی که می خوری کمی تعقل کن و هر غذایی را در جای خود مصرف کن و نمی توان هر گیاهی را در همه جا مصرف کرد چرا که برخی گیاهان جنبه صنعتی یا دارویی دارند و برخی باید در فصل و منطقه مناسب خود مصرف شود. پیامبر صلی‌الله علیه و آله راجع به کدو می فرماید: عَلَیْکُمْ بِالدُّبّاءِ فَاِنَّهُ یُذَکِّی الْعَقْلَ وَ یَزیدُ فِی الدِّماغِ. کدو بخورید، چرا که عقل را تیز و (کارایی) مغز را زیاد می‌کند (بحارالانوار (ط-بیروت) ج 63، ص 229). با این همه گفته ها بیایید نگذاریم که این سنت همیشگی ایرانی اسلامی به خاطر ندانم کاری برخی افراد سودجو از بین برود و آن را احیا کنیم. در پایان خاطر نشان می کنم که با خشکسالی هایی که در طی چندین سال به وجود آمده با زیر کشت بردن گیاه کدو حلوایی به جای هندوانه هم از نظر خواص دارویی آن بهره می بریم و هم اینکه میزان آب را صرفه جویی می کنیم و جامعه ای سالم را خواهیم داشت. ان شاالله.
سلامت و تندرست باشید.
با تشکر امین الله باقری فرد دانشجوی دکتری گیاهان دارویی